فئودور میخایلوویچ داستایوفسکی (1821–1881) یکی از بزرگترین نویسندگان و متفکران ادبیات روسیه و جهان است. آثار او با مضامین عمیق فلسفی، روانشناسی و اجتماعی، تأثیر بیبدیلی بر ادبیات جهانی گذاشتهاند.
فئودور داستایوفسکی (Fyodor Dostoyevsky) فرزند دوم خانوادهای بااصل و نسب اما نهچندان ثروتمند بود. پدرش پزشکی سختگیر بود و مادرش زنی مهربان و مذهبی. دوران کودکی او تحت تأثیر این دوگانگی قرار داشت. او از همان جوانی به ادبیات علاقهمند بود.
فئودور داستایوفسکی در پانزدهسالگی و پس از مرگ مادر، به سنپترزبورگ رفت و در رشته مهندسی نظامی تحصیل کرد.چند سال بعد، در سال 1839، پدر فئودور نیز چشم از جهان فرو بست.
اولین رمان داستایوفسکی، بیچارگان، در سال 1846 منتشر شد و به سرعت او را به عنوان نویسندهای بااستعداد مطرح کرد. این کتاب که داستان زندگی فقرا را به تصویر میکشد، او را در میان نویسندگان بزرگ روسی قرار داد.
از فیودور داستایوسکی، پیش از تبعید، سه رمان به نامهای «مردم فقیر»، «همزاد» و «خانم صاحبخانه» منتشر شده بود. اگرچه این رمانها، خصوصاً کتاب مردم فقیر، به دلیل محتوای دغدغهمند اجتماعیشان، ستایش بسیاری از منتقدان مطرح آن زمان را به همراه داشتند، باید اذعان نمود که نبوغ و خلاقیت فئودور داستایوفسکی پس از پایان دوران محکومیت بود که بهراستی فوران کرد.
کتاب «خاطرات خانه اموات» اولین اثر مهمی است که فئودور داستایفسکی پس از بازگشت به شهر نوشت. این رمان مستندگونه حاصل تجربیات تلخ و شیرین نویسنده از زندگی با جانیان و بزهکاران در زندان سیبری است، تجربیاتی با اثری ژرف و پایدار بر روح فئودور داستایوفسکی، و البته، بر نوشتههایش.
آثار فئودور داستایوفسکی در زمان حیاتش به اندازهی کافی شناختهشده و پرخواننده بودند، با این حال او، در مقام نویسندهای پرآوازه، هرگز به آن رفاه مادی که آرزویش را داشت نرسید. در حقیقت، نوشتن برای این نابغهی همواره غرق در بدهکاری و تنگدستی در حکم تلاشی برای زنده ماندن بود.
در سال 1849، داستایوفسکی به اتهام شرکت در فعالیتهای سیاسی دستگیر شد و به اعدام محکوم گردید. هرچند حکم او به تبعید در سیبری تغییر یافت. این دوران، تأثیر عمیقی بر زندگی و آثار او گذاشت و او را به مسائلی چون ایمان، رنج و اراده انسانی علاقهمند کرد.
بازگشت به سنپترزبورگ پس از تبعید، آغازگر دوران پربار ادبی داستایوفسکی بود. شاهکارهایی چون:
جنایت و مکافات: رمانی درباره گناه، وجدان و رستگاری.
ابله: داستان مردی پاک و سادهدل در دنیایی پر از فساد.
شیاطین: تحلیلی از ایدئولوژیهای سیاسی و بحرانهای اجتماعی.
برادران کارامازوف: اثری عمیق درباره خانواده، دین و اخلاق.
داستایوفسکی در آثارش به کاوش در پیچیدگیهای روان انسان و مسائل فلسفی پرداخت. او با مهارتی بینظیر، شخصیتهایی زنده و چندلایه خلق میکرد که هر کدام نماینده جنبههایی از جامعه و روانشناسی انسان بودند.
داستایوفسکی در سال 1881 در سن 59 سالگی درگذشت، اما آثار او همچنان الهامبخش نویسندگان، فیلسوفان و هنرمندان سراسر جهان است. او با ترکیب داستانگویی قوی و تأملات عمیق فلسفی، میراثی بینظیر در ادبیات جهان به جا گذاشته است.
داستایوفسکی را میتوان نمادی از رنج، جستوجوی حقیقت و نبوغ انسانی دانست؛ نویسندهای که آثارش همچنان زنده و تأثیرگذار باقی ماندهاند.
